ΝΑΟΔΟΜΙΑ

1. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ

Όλες οι θρησκείες, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι ενωμένες με την έννοια του ναού. Είναι γνωστό πως τα σπουδαιότερα κτιριακά μνημεία της ανθρωπότητας, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, είναι κατά κανόνα ναοί. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο Παρθενώνας των Αθηνών, η αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως, ο άγιος Πέτρος της Ρώμης, ο ναός του Καρνάκ στην Αίγυπτο, ο ναός του Stonehedge, το τέμενος του Ομάρ στην Ιερουσαλήμ, οι κολοσσιαίοι ινδουιστικοί ναοί, οι ψηλές βουδιστικές παγόδες της άπω Ανατολής και οι ναοί των προκολομβιανών κατοίκων της Αμερικής.

Όμως ο ναός δεν έχει την ίδια σημασία και χρησιμότητα σε όλες τις θρησκείες. Η λέξη ναός προέρχεται από το αρχαιοελληνικό ρήμα „ναίω“ που σημαίνει κατοικώ.

Όλες σχεδόν οι θρησκείες δέχονταν ότι οι ναοί είναι κατοικίες του θεού ή των θεών. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως ο ναός, στον οποίο στεγάζονταν το άγαλμα του θεού, ήταν η κατοικία του θεού. Το ίδιο πίστευαν και οι Εβραίοι, πως ο μοναδικός ναός της Ιερουσαλήμ και συγκεκριμένα το σκοτεινό διαμέρισμα που ήταν η κατοικία του Γιαχβέ (Ψαλ.95:9, 115:10,133:1). Το ότι ο λαός δεν εισέρχονταν στους αρχαίους ναούς για προσευχή, αλλά παρέμεινε στους  χώρους και μόνο το ιερατείο εισέρχονταν για να διακονήσει το θεό, σημαίνει ότι ο ναός δεν είχε κτισθεί για το λαό, αλλά για το θεό.

Αντίθετα στο Χριστιανισμό και ιδιαίτερα στην Ορθοδοξία, ο ναός έχει εντελώς διαφορετική έννοια και χρησιμότητα. Ο Θεός, σύμφωνα με τη βιβλική διδασκαλία, (Ιωάν.4:24), είναι άπειρος, πανταχού παρών και τα πάντα πληρών, απεριόριστος από τον τόπο και το χρόνο και για αυτό δεν έχει ανάγκη να κατοικεί σε ναούς. Ο απόστολος Παύλος τόνισε στους αθηναίους ότι «Ως Κύριος του ουρανού και της γης, δεν κατοικεί σε χειροποίητους ναούς, ούτε υπηρετείται από χέρια ανθρώπινα σαν να είχε ανάγκη από κάτι, αφού αυτός δίνει σε όλα ζωή και πνοή και τα πάντα.» (Πραξ.17:24). Αρχαίοι χριστιανοί συγγραφείς όπως ο Αρνόβιος (Disputat.adv.Gent.Lib.VI. C.1), ο Ωριγένης, (Κατά Κέλσου 7,8) και ο Μηνούκιος Φήλιξ (Octav.C.8,10,32) απολογούνται ότι οι χριστιανοί δεν έχουν ναούς και θυσιαστήρια, θέλοντας να τονίσουν ότι η χριστιανική λατρεία σε αντίθεση με την ειδωλολατρική, δεν εξαρτάται από ορισμένους τόπους και τύπους, αλλά είναι πνευματική.

Ο Χριστιανισμός έτσι διαχώρισε τη θέση του τόσο από τον ειδωλολατρικό εθνισμό, όσο και από τον ιουδαϊσμό και απέρριψε την έννοια του ναού, ως κατοικία του Θεού, καθώς και τα θυσιαστήρια, τις θυσίες και ότι άλλο υπήρχε στις θρησκείες εκείνες και ήταν αντίθετο με τη χριστιανική διδασκαλία. Όρισε συγκεκριμένους τόπους συνάντησης των πιστών, τους οποίους καταχρηστικά τους ονόμασε ναούς. Όμως σε καμιά περίπτωση δεν θεώρησε ότι αυτοί είναι κατοικία του Θεού, αλλά χώροι που συνάζεται και στεγάζεται η Εκκλησία, το σύνολο των πιστών, της οποίας το όνομα παράγεται από το ρήμα „εκκαλέω“, δηλαδή προσκαλώ. Πολλοί πιστοί ονομάζουν το ναούς εκκλησίες, εννοώντας βέβαια τον χώρο που συνάζεται η Εκκλησία.

2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΝΑΟΔΟΜΙΑΣ

Η Εκκλησία από τις πρώτες ημέρες της ίδρυσής Της αντιμετώπισε την ανάγκη εξευρέσεως καταλλήλου χώρου για τις συνάξεις των πιστών για την κοινή προσευχή και ιδιαίτερα για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας, σύμφωνα με τη ρητή εντολή του Κυρίου (Λουκ.22:19).

Οι χριστιανοί της Ιερουσαλήμ, στην αρχή, μετέβαιναν στο ναό του Σολομώντος, σε τακτές ώρες για να προσευχηθούν (Πράξ.2:46). Οι ευρύχωρες στοές του ναού του Σολομώντος εξυπηρετούσαν την ανάγκη της ομαδικής προσευχής των, όμως δεν προσφέρονταν για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας.

Μετά τον διωγμό της πρώτης εκκλησίας από του Ιουδαίους και την εκδίωξή τους από το ναό του Σολομώντος (Πράξ.8:1), αναζητήθηκαν άλλες πιο ευρύχωρες οικίες για τις λατρευτικές συνάξεις της κοινότητας της Ιερουσαλήμ. Πλούσιοι χριστιανοί παραχωρούσαν τις ευρύχωρες οικίες τους για να συνάζεται η Εκκλησία. Το ίδιο έκαναν και οι χριστιανικές κοινότητες άλλων περιοχών.

Κατά την εποχή των διωγμών οι χριστιανικές συνάξεις γινόταν μυστικά τη νύχτα σε απόμερες οικίες, στην ύπαιθρο, σε σπήλαια και κυρίως στις κατακόμβες. Αυτές ήταν υπόγειες βαθιές πολύπλοκες στοές, στις οποίες θάπτονταν οι νεκροί την εποχή εκείνη, για εξοικονόμηση χώρου. Συνήθως οι κατακόμβες ήταν ιδιωτικά κοιμητήρια εύπορών χριστιανών, όπως για παράδειγμα η κατακόμβη της αγίας Δομιτίλης στη Ρώμη στις αρχές του Β΄αιώνα, το ίδιο και οι κατακόμβες του αγίου Καλλίστου, του Πραιτεξτάτου, του αγίου Σεβαστιανού, της Μήλου, κ.α.

Οι κατακόμβες δεν προσφέρονταν βεβαίως για τακτικές λατρευτικές συνάξεις, εξαιτίας της στενότητας του χώρου και της αποπνικτικής ατμόσφαιρας του υπογείου τάφου. Αυτό γινόταν σε έκτακτες περιπτώσεις εξάρσεων των σκληρών διωγμών.

α) παλαιοχριστιανικοί ναοί

Από το τέλος του δεύτερου αιώνα άρχισαν σε ορισμένα μέρη να ανεγείρονται ιδιόκτητοι χριστιανικοί ναοί. Στο γεγονός αυτό συμβάλλει κυρίως η ένταξη των χριστιανικών κοινοτήτων στις λεγόμενες Ταφικές Εταιρείες, οι οποίες είχαν το δικαίωμα, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή νομοθεσία, να έχουν ιδιόκτητο χώρο συνάθροισης των μελών τους και κοιμητήριο. Βρέθηκε δηλαδή μια ευκαιρία για νόμιμη συγκέντρωση των χριστιανών.

Το σχήμα τους ήταν απλό και ήταν στρογγυλά περίκεντρα κτίρια. Ήταν δε κατά κανόνα στραμμένοι προς ανατολή. Στις Αποστολικές Διαταγές (κείμενο του 4ου αιώνα), ονομάζονταν Ευκτήρια, (Oratoria), Κυριακά (Dominicia), Βασιλικές (Basilica) και Μαρτύρια, διότι οι ναϊσκοι αυτοί ήταν κτισμένοι πάνω στους τάφους των μαρτύρων. Εκεί συγκεντρώνονταν οι πιστοί κατά την επέτειο του θανάτου του μάρτυρα, η οποία ονομάζονταν γενέθλειος ημέρα του μάρτυρα και τελούσαν τη Θεία Ευχαριστία.

Η αρχαιότερη λεπτομερής περιγραφή χριστιανικού ναού είναι του εκκλησιαστικού ιστορικού Ευσεβίου (Εκκλ. Ιστ.Χ 4,37). Πρόκειται για το ναό του Παυλίνου στην Τύρο, ο οποίος ανεγέρθηκε μεταξύ των ετών 313 και 322. Ήταν ένα περίστυλο τετράγωνο κτίριο το οποίο έμοιαζε με τις κατοπινές βασιλικές. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι σε αυτό αναφέρονται τα μέρη του χριστιανικού ναού, όπως παγιώθηκαν στην κατοπινή ναοδομία, δηλαδή ο νάρθηκας, ο κυρίως ναός και το ιερό Βήμα. Στην ανατολική κόγχη του ναΐσκου βρίσκονταν η αγία Τράπεζα, η οποία ήταν σκεπασμένη με απλό λινό ύφασμα και εκεί τοποθετούνταν τα Τίμια Δώρα.

β) Ο ρυθμός της Βασιλικής

Μετά το τέλος των διωγμών οι παλαιοί και μικροί ναοί δεν εξυπηρετούσαν πλέον τις λατρευτικές ανάγκες του μεγάλου πλήθους των πιστών. Για αυτό άρχισαν να κτίζονται μεγάλοι ναοί σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Πρόκειται για τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, οι οποίες ήταν τεράστια μακρόστενα οικοδομήματα τα οποία κυριάρχησαν τον 4ο και 5ο αιώνα.

Αυτός ο τύπος ναού είναι άμεσα συνδεδεμένος με την αγία Ελένη, τη μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, η οποία σύμφωνα με την παράδοση ανήγειρε πλήθος βασιλικών, στην Κωνσταντινούπολη, στην Παλαιστίνη (Βηθλεέμ, Πανάγιος Τάφος, Σινά ), Ρώμη και Ελλάδα.

Ο τύπος και η ονομασία της βασιλικής παραλήφθηκε από τους ειδωλολάτρες ρωμαίους (Basilica), και συγκεκριμένα από τον διαδεδομένο τύπο των μεγάλων δημόσιων πολύστηλων οικοδομημάτων των ρωμαϊκών αγορών (basilicas forences), τα οποία χρησίμευαν για εμπορικές συναλλαγές και δικαστήρια. Οι Ρωμαίοι είχαν παραλάβει αυτόν τον κτιριακό τύπο με τη σειρά τους από τους αρχαίους Έλληνες. Τέτοιο κτίριο ήταν η βασίλειος στοά των Αθηνών, η οποία ονομάστηκε έτσι προς τιμή του άρχοντος βασιλέως. Από αυτόν πήρε και το όνομα βασιλική. Οι χριστιανοί ονόμασαν τους ναούς αυτούς βασιλικές διότι σε αυτές λατρεύονταν ο Βασιλεύς Χριστός.

Τα πολλά μνημεία που μας έχουν διασωθεί, (άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος, Ραβέννα, Παλαιστίνη, κλπ.) δίνουν σαφή εικόνα για το ρυθμό αυτών. Υπέροχος ήταν ο γλυπτικός διάκοσμος, όπως τα κιονόκρανα, τα θωράκια (διαχωριστικό τοιχίο) του τέμπλου, η αγία Τράπεζα, Το κουβούκλιο, το σύνθρονο και το Βαπτιστήριο. Η ζωγραφική, επειδή την εποχή αυτή είναι συμβολική, δεν έχει να μας δείξει αξιόλογα δείγματα. Αντίθετα εντυπωσιακά είναι τα ψηφιδωτά των τοίχων και των δαπέδων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα υπέροχα ψηφιδωτά της Ραβέννας (άγιος Απολλινάριος, άγιος Βιτάλιος, Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων κλπ.), της Θεσσαλονίκης (άγιος Δημήτριος, Αχειροποίητος, Μονή Λατόμου), Μονή Σινά.

γ) Βυζαντινός ρυθμός

Ύστερα από μια περίοδο τριών περίπου αιώνων μεταβατικής ναοδομίας συνδυασμού ημισφαιρικής οροφής κτιρίου τρίκλιτης βασιλικής με τη σταυρωτή τρουλαία βασιλική, εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα σε ολόκληρο τον βυζαντινό κόσμο, ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός με τρούλο. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 880 στο αυτοκρατορικό κτίσμα της “Νέας Εκκλησίας του Παλατίου” και εγκαινιάστηκε από τον Μ. Φώτιο στα χρόνια του Βασιλείου Α΄ (867-886). Ονομάστηκε Νέα Εκκλησία, διότι παρουσίαζε ένα καινούριο αρχιτεκτονικό τύπο.

Ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο είναι ο αντιπροσωπευτικός βυζαντινός ρυθμός. Κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του ρυθμού είναι ο σχηματισμός σταυρού εσωτερικά και εξωτερικά στο σχεδόν τετράγωνο πια κτίσμα, με τον έναν ή τους πέντε τρούλους. Η δημιουργία κογχών στη βόρεια και νότια πλευρά αυξάνουν τον εσωτερικό χώρο. Δείγματα αυτού του ρυθμού , είναι η άγιοι Θεόδωροι, Καπνικαρέα, Καισαριανή στην Αθήνα, Παναγία των Χαλκαίων στη Θεσσαλονίκη, οι εκκλησίες του Μυστρά, κ.α.

Παραλλαγή αυτού του ρυθμού είναι ο εγγεγραμμένος οκτάγωνος ναός. Στην περίπτωση αυτή έχουμε ευμεγέθη τρούλο, ο οποίος καλύπτει ολόκληρη σχεδόν τη στέγη και ο οποίος δια των οκτώ σφαιρικών τριγώνων στηρίζεται σε ισάρισθμους κίονες. Κύριο χαρακτηριστικό αυτού του τύπου είναι ο παραμερισμός των τεσσάρων κιόνων από το κέντρο του ναού και η δημιουργία ενιαίου άνετου χώρου στον κυρίως ναό. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ο ναός της Ρώσικης Εκκλησίας των Αθηνών.

Εσωτερικά δεν έχουμε σημαντικές αλλαγές καθότι ο χριστιανικός ναός σε όλους τους ρυθμούς παραμένει ο ίδιος, χωρισμένος, στο ιερό Βήμα, τον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Εκείνο που άλλαξε στον βυζαντινό ρυθμό ήταν η εσωτερική διακόσμηση και κυρίως η θαυμάσια βυζαντινή ζωγραφική.

3. ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΝΑΟΥ

Το ίδιο σπουδαία με την αρχιτεκτονική της χριστιανικής ναοδομίας υπήρξε και η διακοσμητική τέχνη των ναών. Η Ανατολική Εκκλησία συνεχίζει αδιάκοπα την αρχαιοελληνική παράδοση του κάλλους και της αρμονίας, προσθέτοντας σε αυτή λειτουργικό χαρακτήρα. Η ορθόδοξη εκκλησιαστική τέχνη έχει πρωτίστως λειτουργικό, ποιμαντικό και ιεραποστολικό χαρακτήρα. Οι ναοί, οι χώροι σύναξης της Εκκλησίας, έγιναν αντικείμενα αισθητικής φροντίδας. 

α) Γλυπτική

Αυτή τέχνη δεν χρησιμοποιήθηκε για εικονικές παραστάσεις, αλλά για τη διακόσμηση των ναών. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές είναι έντονο το στοιχείο της γλυπτικής. Καταπληκτικά υπήρξαν τα κιονόκρανα επίσης τα θωράκια, οι άγιες Τράπεζες, τα σύνθρονα τα Βαπτιστήρια, οι κρύπτες και οι τάφοι των μαρτύρων. Αξιόλογη είναι επίσης και η ξυλογλυπτική των ναών. Αριστοτεχνικά ξυλόγλυπτα στολίζουν πολλά μέρη του ναού, όπως το τέμπλο, τα προσκυνητάρια, τα αναλόγια, τα παγκάρια, τα πλαίσια των φορητών εικόνων, τα καθίσματα, κλπ.

β) Ζωγραφική

 Ένα άλλο κεφάλαιο στην ιστορία της τέχνης είναι και η εκκλησιαστική ζωγραφική, και ιδιαίτερα η βυζαντινή. Το μεγάλο άλμα αυτής της τέχνης έγινε στα χρόνια μετά την εικονομαχία (9ος αιώνας), για να φθάσει στο απόγειο της ακμής της τον 14ο αιώνα (Παλαιολόγεια Αναγέννηση). Καλλιεργήθηκε αρχικά στις κατακόμβες, πέρασε κατόπιν στην πρωτοβυζαντινή ζωγραφική, για να τελειοποιηθεί στους μεσοβυζαντινούς και υστεροβυζαντινούς χρόνους και να γίνει η κατά εξοχήν ζωγραφική των ορθοδόξων ναών. Κύριο χαρακτηριστικό της βυζαντινής ζωγραφικής είναι η αφαίρεση, δηλαδή η συμβολική παράσταση, η οποία υπερβαίνει το χώρο και τον χρόνο, με σκοπό να δείξει όχι το πραγματικό, αλλά το ιδανικό.

γ) ψηφιδωτά

Στη ζωγραφική των ναών εντάσσονται η εκκλησιαστική τέχνη των ψηφιδωτών, η οποία χαρακτηρίστηκε ως αυτοκρατορική τέχνη λόγω του υψηλού κόστους, που μόνο οι αυτοκράτορες μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν. Διασώθηκαν πολλα υπέροχα δείγματα αυτής της τέχνης στη Ραβέννα, Σικελία, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Χίος, Βοιωτία, Δαφνί Αθηνών κλπ.

4. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΝΑΟΥ

Ο χριστιανικός ναός παραμένει, ως προς την εσωτερική του δομή, ουσιαστικά, ο ίδιος από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα. Η εσωτερική διάκριση σε τρία μέρη, δηλαδή τον νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το ιερό Βήμα είναι βασικό στοιχείο σε όλους τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς ναοδομίας, προφανώς από επίδραση του ιουδαϊκού ναού, ο οποίος χωρίζονταν και αυτός σε τρία μέρη. Αφότου βεβαίως επεκράτησε στην Ορθόδοξη Ανατολή ο σταυροειδής ναός, δηλαδή ο βυζαντινός ρυθμός, παγιώθηκαν σχεδόν όλα τα στοιχεία στον χριστιανικό ναό, όπως για παράδειγμα τα μέρη του ναού, η θέση των διαφόρων αντικειμένων, οι εικονογραφικοί κύκλοι και άλλα.

α) Iερό Βήμα

Το ιερό Βήμα καταλαμβάνει το ανατολικό άκρο του ναού. Ονομάζεται έτσι διότι βρίσκεται υψηλότερα από τον υπόλοιπο ναό, κατα επίδραση των ρωμαϊκών βασιλικών, οι οποίες ήταν υπερυψωμένες στο σημείο αυτό, από όπου ομιλούσαν οι ρήτορες των δικαστηρίων. Θεωρείται χώρος ιερός, επειδή εκεί τελούνται τα ιερά μυστήρια, με κορυφαίο το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.

Η ανατολική πλευρά του ιερού Βήματος καταλήγει σε κόγχη η οποία ονομάζεται  Πλατυτέρα.

Στο μέσον του ιερού Βήματος βρίσκεται η αγία Τράπεζα (Mensa Sacra). Η αγία Τράπεζα συμβολίζει τον ζωοδόχο Τάφο του Κυρίου. Τα δε πολυτελή καλύμματα, της αγίας Τραπέζης συμβολίζουν τα ιερά σάβανα και τη σινδόνη, με την οποία τυλίχθηκε το Σώμα του Χριστού κατά την θεία ταφή Του.

Πάνω στην αγία Τράπεζα υπάρχει το ιερό Ευαγγέλιο, το οποίο συμβολίζει την πραγματικό παρουσία του Χριστού στην Εκκλησία και το γεγονός ότι η Εκκλησία διαφυλλάσει την Αλήθεια.

Υπάρχει ακόμα ο Σταυρός ευλογίας, ο οποίος συμβολίζει την ανίκητη δύναμη της Εκκλησίας κατά του κακού.

Στο πάνω μέρος υπάρχει το ιερό Αρτοφόριο, πολυτελές κυτίο, ερμητικά κλειστό, στο οποίο φυλάσσεται ο καθαγιασμένος, από την Μ. Πέμπτη, άγιος άρτος εμποτισμένος με το τίμιο Αίμα του Κυρίου, για την μετάληψη των ετοιμοθάνατων πιστών.

Εκατέρωθεν του Αρτοφορίου είναι τοποθετημένα τα κηροπήγια, τα οποία συμβολίζουν το φως της χριστιανικής διδασκαλίας.

Πίσω από την αγία Τράπεζα υπάρχουν τα εξαπτέρυγα, μεταλλικά λάβαρα με παραστάσεις αγγελικών μορφών. Συμβολίζουν ασφαλώς το αγγελικό τάγμα των εξαπτερύγων αγγέλων (Ησ.6:1-2, Αποκ.4:6-8). Παραστέκονται τιμητικά στον Εσταυρωμένο Κύριο, ο Οποίος βρίσκεται ανάμεσα στα εξαπτέρυγα.

Στη βορειοανατολική πλευρά του ιερού βήματος υπάρχει η κόγχη της ιεράς Προθέσεως, η οποία συμβολίζει το ιερό σπήλαιο της Γεννήσεως του Κυρίου. Σε αυτή προετοιμάζονται τα τίμια Δώρα, πριν μεταφερθούν κατά τη Μεγάλη Είσοδο στην αγία Τράπεζα για να καθαγιασθούν.

Στην Πρόθεση υπάρχει το άγιο Ποτήριο, στο οποίο σμίγεται ο οίνος (νάμα) και το νερό, τα οποία θα μεταβληθούν σε Αίμα Χριστού.

Δίπλα υπάρχει το ιερό Δισκάριο, πάνω στο οποίο τοποθετείται ο Αμνός, το τεμάχιο άρτου, που θα μεταβληθεί σε Σώμα Χριστού, καθώς και άλλα τεμάχια από το πρόσφορο, αφιερωμένα στην Θεοτόκο, τους αγίους αγγέλους, τους ζώντες πιστούς, τους κεκοιμημένους πιστούς. Αυτό το ιερό σύνολο πάνω στο δισκάριο συμβολίζει την ενότητα της Εκκλησίας. Πάνω στο ιερό Δισκάριο υπάρχει επίσης ο Αστερίσκος, ο οποίος συμβολίζει τον αστέρα της Γεννήσεως και σκοπό έχει να εμποδίζει το ιερό κάλυμμα να ακουμπά στα τεμάχια του αγίου άρτου. Στην ιερά Πρόθεση υπάρχει ακόμα η λαβίδα (κοχλιάριο) με το οποίο κοινωνούν οι πιστοί, η λόγχη, η οποία συμβολίζει τη λόγχη που κεντήθηκε ο Κύριος κατά τη σταύρωση και ο σπόγγος που και αυτός συμβολίζει το σπόγγο που δόθηκε όξος στον Κύριο και το Ζέον, δοχείο που περιέχει ζεστό νερό, το οποίο χύνεται στο ιερό Πατήριο και συμβολίζει τη ζέση της πίστεως. Τέλος σε αυτή υπάρχουν τα καλύμματα των ιερών σκευών, ο αήρ και το ιερό μανδήλιο.

’Αλλα σκεύη του ιερού Βήματος είναι το θυμιατήριο (θυμιατός), με το οποίο θυμιάζει ο ιερεύς το λαό και συμβολίζει την προσευχή των πιστών (Ψαλμ.140:2). Τα κουδουνάκια του θυμιατού συμβολίζει το εύηχο κήρυγμα της χριστιανικής διδασκαλίας και το άρωμα του θυμιάματος τη θεία χάρη (Φιλ.4:18).

Οι λαμπάδες και οι φανοί των εισόδων τα οποία δίνουν λαμπρότητα στις ιερές ακολουθίες συμβολίζουν το φως του Χριστού, το οποίο διαλύει τα νοητά σκοτάδια των ανθρώπινων πλανών και ανοίγει το δρόμο για την εν Χριστώ σωτηρία.

Το ιερό Βήμα χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο, το οποίο διαμορφώθηκε σταδιακά. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές αποτελούνταν από μικρούς κονίσκους και μαρμάρινα ή ξύλινα θωράκια. Αργότερα προστέθηκαν οι μεγάλες εικόνες και διπλασιάστηκε σε ύψος και προστέθηκε το δωδεκάορτο. Η επικοινωνία ιερού Βήματος και κυρίως ναού γίνεται με τις τρεις θύρες, την ωραία πύλη (κεντρική), από την οποία μπαινοβγαίνουν μόνο οι λειτουργοί, τη βόρεια και τη νότια πύλη.

β) κυρίως ναός

Ο κυρίως ναός καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη επιφάνεια του ναού. Είναι το μέρος που ίσταται ο πιστός λαός για να συμμετάσχει στη λατρεία της Εκκλησίας. Μπροστά από το ιερό Βήμα, χαμηλότερα κατά δύο ή τρία σκαλοπάτια, βρίσκεται ο σολέας. Είναι ο χώρος εκείνος στον οποίο τελούνται τα μυστήρια και οι διάφορες τελετές. Για λόγους ευταξίας εμποδίζονται οι πιστοί να στέκονται στο χώρο αυτό. Στα βυζαντινά χρόνια ονομάζονταν Βήμα των Αναγνωστών, διότι από εκεί διαβάζονταν τα αναγνώσματα των ιερών ακολουθιών από τον αναγνώστη.

Στο νότιο μέρος του σολέα βρίσκεται ο δεσποτικός θρόνος. Στην τιμητική αυτή θέση στέκεται ο επίσκοπος εις τύπον και τόπον Χριστού, σύμφωνα με τον άγιο Ιγνάτιο το θεοφόρο (+107 μ.Χ.). ’Αλλωστε πίσω του εικονίζεται ο Δεσπότης Χριστός για να θυμίζει την αδιάκοπη παρουσία Του στην Εκκλησία. Είναι κατασκευασμένος από ξύλο ή μάρμαρο και φέρει θαυμάσια γλυπτική διακόσμηση.

και από τις δύο μεριές του σολέα βρίσκονται τα αναλόγια, βήματα όπου στέκονται οι χοροί των ιεροψαλτών. Πολύ συχνά τα αναλόγια τα συναντάμε και έξω του σολέα μπροστά στη βόρεια και νότια πύλη του ιερού Βήματος. Τα αναλόγια είναι επικλινή έπιπλα στα οποία τοποθετούνται τα βιβλία που περιέχουν τις διάφορες ακολουθίες. Τα βιβλία που χρησιμοποιούνται είναι η Παρακλητική, τα Μηναία, το Τριώδιο, το Πεντηκοστάριο, το Ωρολόγιο, το Ψαλτήριο, το Τυπικό κ.α.

Στο αριστερό μέρος του σολέα ή έξω από αυτόν βρίσκεται ο άμβωνας, που σημαίνει ύψωμα, εκ του αναβαίνω. Από εκεί διαβάζεται το ιερό Ευαγγέλιο από τον διάκονο και κηρύσσεται ο θείος λόγος από το ιεροκήρυκα. Ο άμβωνας συμβολίζει τον τάφο του Χριστού και ο διάκονος τον άγγελο της Αναστάσεως (Μάρκ.16:6). Φέρει παραστάσεις των ιερών Ευαγγελιστών και υπάρχει ανάγλυφο περιστέρι, πάνω στο οποίο τοποθετείται το ιερό Ευαγγέλιο και συμβολίζει το ’Αγιο Πνεύμα.

Στο μπροστινό μέρος του σολέα βρίσκονται τα μεγάλα μανουάλια, τα οποία μαζί με τα κανδύλια του τέμπλου, εκτός από το φως που εκπέμπουν, συμβολίζουν το νοητό φως του Χριστού. Γι' αυτό το λόγο αυτό το φως δεν επιτρέπεται να σβήνει.

Στη νότια πλευρά του ναού βρίσκονται τα καθίσματα των ανδρών πιστών και στη βόρεια πλευρά τα καθίσματα των γυναικών πιστών. Τα καθίσματα και κυρίως τα στασίδια, που είναι ενωμένα με τους πλαϊνούς τοίχους συμβολίζουν τον τάφο του κάθε πιστού, μέσα από τον οποίο θα αναστηθεί εν Χριστώ κατά τη Δευτέρα Παρουσία.

Στο δυτικό μέρος του κυρίως ναού βρίσκονται τα προσκυνητάρια, δηλαδή ξυλόγλυπτοι ή μαρμάρινοι θρόνοι στους οποίους είναι τοποθετημένες ιερές εικόνες, κυρίως του τιμωμένου αγίου του ναού, τις οποίες προσκυνούν οι πιστοί μπαίνοντας στο ναό.

Στο ίδιο μέρος υπάρχουν τα ειδικά μανουάλια κηροπήγια στα οποία ανάβουν τα κεριά τους οι πιστοί. Τα κεριά συμβολίζουν την ψυχή μας, η οποία θα πρέπει να είναι καθαρή όπως το φως. Επίσης όπως το κερί ακτινοβολεί και διαλύει τα σκοτάδια, το ίδιο και η ψυχή μας πρέπει να ακτινοβολεί από πνευματική ιλαρότητα, ώστε, σύμφωνα με το λόγιο του Κυρίου «ούτω λαμψάτω το φως υμών έμπροσθεν των ανθρώπων, όπως ίδωσι υμών τα καλά έργα και δοξάσωσι τον πατερα υμών τον εν τοις ουρανοίς» (Ματθ.5:16).

’Αλλα υπάρχοντα του κυρίως ναού είναι ο ιερός Επιτάφιος. Πρόκειται για το πολύτιμο χρυσοκέντητο ύφασμα, το οποίο παριστάνει την θεία Αποκαθήλωση και τοποθετείται την Μ. Παρασκευή στο ανθοστόλιστο ιερό κουβούκλιο για προσκύνηση.

γ) νάρθηκας ή πρόναος

Το τρίτο μέρος του ναού, που βρίσκεται στο δυτικό άκρο είναι ο νάρθηκας ή πρόναος. Είναι το μέρος που στην αρχαία Εκκλησία στέκονταν οι κατηχούμενοι, οι μετανοούντες, οι υποπίπτοντες και οι προσκλαίοντες πιστοί. Η πρωτοτυπία του νάρθηκα ξεκίνησε από το χώρο των Ελληνικών Βασιλικών του 5ου κυρίως αιώνα και γενικεύθηκε στον μεσογειακό χώρο τον 6ο αιώνα. Η ονομασία ίσως να προέρχεται από την ομοιότητα του σχήματος προς το φυτό νάρθηκα. Δεν αποκλείεται επίσης να έχει σχέση προς τους νάρθηκες, στενόμακρα δηλαδή κιβωτίδια, που κατασκευάζονταν από τον κορμό του φυτού και χρησίμευαν για τη φύλαξη φαρμάκων ή μύρων.

Σήμερα ο χώρος αυτός χρησιμεύει για να στήνονται τα παγκάρια του ναού, στα οποία πωλούνται λαμπάδες, βιβλία, αφιερώματα κλπ. Εκεί στέκονται οι επίτροποι, ο νεωκόρος και οι άλλοι εργαζόμενοι στο ναό. Ο νάρθηκας επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με μια ευρύχωρη θύρα και σε πολλές περιπτώσεις με άλλες δύο μικρότερες πλαϊνές. Η έξοδος προς τον αύλειο χώρο γίνεται με μεγάλη κεντρική θύρα.

δ) αύλειος χώρος του ναού

Ο αύλειος χώρος μπροστά και γύρω από το ναό έχει μεγάλη χρησιμότητα. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που πολλές ιερές τελετές γίνονται στο χώρο αυτό, όπως η τελετή της Αναστάσεως, η τελετή του Μεγάλου Αγιασμού των Θεοφανίων, η τελετή των ιερών εικόνων την Κυριακή της Ορθοδοξίας κ.α. Για τις τελετές αυτές υπάρχουν σε πολλούς ναούς μόνιμες σκεπασμένες εξέδρες καθώς και φιάλη για την τελετή του Μεγάλου Αγιασμού.

Στον αύλειο χώρο βρίσκεται και το κωδωνοστάσιο. Οι εύηχες καμπάνες καλούν τους πιστούς να προσέλθουν στην Εκκλησία. Έχουν πάρει την ονομασία τους από την Καμπανία, περιοχή της Ιταλίας, στην οποία πρωτοκατασκευάστηκαν. Συμβολίζουν δε τις σάλπιγγες των αγγέλων για εκγρήγορση.

Οι ευρύχωροι και περιποιημένοι περίβολοι των ιερών ναών είναι επίσης τόποι συνάντησης και αναψυχής των ενοριτών. Αυτό είναι δείγμα ότι ο ναός παίζει ευρύτερο ρόλο στη ζωή των πιστών της ενορίας. Στον προαύλιο χώρο του ναού γινόνται τα ονομαστά πανηγύρια προς τιμήν του εορταζόμενου αγίου του ναού.

5. ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

Η χριστιανική ζωγραφική τέχνη καλλιεργήθηκε από την πρωτοχριστιανική εποχή. Εκτός από την αισθητική χρησιμότητά της η εικόνα στην Εκκλησία εχει και ένα σπουδαίο ποιμαντικό ρόλο. Η  βυζαντινή εικονογραφία με της παραστάσεις, θέλει να οδηγήσει τον πιστό στη σφαίρα του υπεραισθητού. Οι βυζαντινοί ναοί είναι καταστόλιστοι από πλήθος εικονογραφικών παραστάσεων τις οποίες οι ειδικοί τις έχουν κατατάξει σε ομάδες, οι οποιοί ονομάζονται εικονογραφικοί κύκλοι.

α) Δογματικός κύκλος

περιλαμβάνει τις παραστάσεις:

1) του Ιησού ως διδασκάλου στην κεντρική είσοδο του κυρίως ναού,

2) του Παντοκράτορα του τρούλου, ο οποίος περιστοιχίζεται από ουράνιες δυνάμεις,

3) των προφητών ανάμεσα στα παράθυρα του τυμπάνου του τρούλου, οι οποίοι ανήγγειλαν τον Ιησού ως Μεσσία,

4) των τεσσάρων Ευαγγελιστών στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου, οι οποίοι διέδωσαν το λόγο του Χριστού,

5) της Πλατυτέρας στην κόγχη του ιερού με τον Ιησού βρέφος στην αγκαλιά Της, ως η γέφυρα που ένωσε τη γη με τον ουρανό,

6) της Αγίας Τριάδος με την συμβολική παράσταση της φιλοξενίας του Αβραάμ, πάνω στο ημικύκλιο του ιερού,

7) την Ετοιμασία του Θρόνου πάνω στον οποίο υπάρχει το Ευαγγέλιο και το Αγιο Πνεύμα ως περιστερά, κάτω από την Αγία Τριάδα, όπου συμβολίζεται η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου.

β) Λειτουργικός κύκλος

Στο χώρο του ιερού βήματος εικονίζονται:

1) η Θεία Λειτουργία, την οποία τελούν άγγελοι στον ουρανό,

2) η Μετάληψη των Αποστόλων από το Χριστό,

3) οι μορφές των Μεγάλων Ιεραρχών, κάτω από την Πλατυτέρα στη κόγχη (Μ. Βασιλείου, Ι. Χρυσοστόμου, Γρηγορίου Θεολόγου, Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Μ. Αθανασίου κ.α.), οι οποίοι κρατούν λειτουργικά ειλητάρια.

γ) Ιστορικός κύκλος

Στις καμάρες και στους τοίχους του κυρίως ναού ζωγραφίζονται παραστάσεις από την ιστορία της Εκκλησίας:

1) Σκηνές από τη ζωή του Χριστού, (Γέννηση, Βάπτιση, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη), σκηνές θαυμάτων,

2) Σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου, (Γέννηση, Εισόδια, Κοίμηση),

3) Σκηνές από τη ζωή των Αγίων, (μαρτύρια, θαύματα), κλπ.

4) Προσωπογραφίες Αγίων 

Σε αυτόν τον εικονογραφικό κύκλο ανήκουν και οι εικόνες του τέμπλου. Δεξιά της Ωραίας Πύλης (από τον κυρίω ναό) εικονίζεται ο Δεσπότης Χριστός, περιβεβλημένος με όλη Του τη δόξα. Αριστερά της Ωραίας Πύλης εικονίζεται η Θεοτόκος με τον Κύριο στις αγκάλες Της. Δεξιά του Κυρίου εικονίζεται ο τίμιος Πρόδρομος, (Λουκ.7:28). Αριστερά της Θεοτόκου ο τιμώμενος άγιος του ναού ή παράσταση Δεσποτικής ή Θεομητορικής εορτής στην οποία είναι αφιερωμένος ο ναός.

Στο πάνω μέρος εικονίζονται σκηνές από την επίγεια ζωή του Κυρίου (Δωδεκάορτο) και οι μορφές των αποστόλων και άλλων επιφανών αγίων.

6. Σημασιολογία του Ναού

Ο ναός είναι στενά συνδεδεμένος με τη ζωή της Εκκλησίας και ιδιαίτερα με την ευχαριστιακή σύναξη. Εκτός από αυτό όμως η σημασία του ναού για τους πιστούς έχει και συμβολικές προεκτάσεις.

Ο τρούλος συμβολίζει τον ουρανό και γι’ αυτό εικονίζεται σε’αυτόν ο Παντοκράτωρ Χριστός, ως ο μόνος κυρίαρχος των πάντων, σε τεράστιο πλάνο, εκφράζοντας έτσι πληρότητά Του και την παρουσία Του σε ολόκληρο τον κόσμο. Μαζί Του στον ουρανό υπάρχουν οι άγγελοι, οι προφήτες, οι απόστολοι και οι άγιοι.

Οι ιερείς συμβολίζουν τους αγίους αγγέλους, τα λειτουργικά πνεύματα του Θεού (Εβρ.1:14), για’ αυτό θα πρέπει να είναι άμεμπτοι και άγιοι, όπως εκείνοι. Τα ιερά τους άμφια έχουν και αυτά το συμβολισμό τους. Η λαμπρότητα και η καθαρότητά τους συμβολίζουν την ιερατική χάρη, που είναι ενδεδυμένοι.

Η γη συμβολίζεται δια του δαπέδου του ναού. Εκεί στέκονται οι πιστοί, οποίοι απαρτίζουν την επί γης Εκκλησία. Εκεί ενώνονται με το άλλο μέρος της Εκκλησίας και ζητούν συμπαράσταση και δύναμη για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ζωής και να ολοκληρώσουν με επιτυχία το δρόμο του επίγειου βίου. Στο ναό ο πιστός κάνει τη μεγάλη υπέρβαση του χρόνου και του χώρου. Ενώ βρίσκεται στη γη μετέχει του ουρανού, ενώ είναι μέρος του υλικού κόσμου, κοινωνεί με τον κόσμο των πνευματικών δυνάμεων, ενώ ζει μέσα στους περιορισμούς του χρόνου, αισθάνεται την αιωνιότητα.

Μέσα στον ορθόδοξο ναό βιώνεται το πιο χαρμόσυνο γεγονός της ανθρώπινης ιστορίας, η νίκη της ζωής κατά του θανάτου, δια της θριαμβευτικής Αναστάσεως του Χριστού.

Ο ναός εκφράζει απόλυτα αυτή την πραγματικότητα. Η εικονογραφία, από τις εικονικές παραστάσεις της Αναστάσεως, ως τις εικονιζόμενες μορφές των αγίων, εκφράζει τη μεταναστάσιμη πραγματικότητα της Εκκλησίας.

Ο ορθόδοξος ναός αποτελεί το κέντρο της ενοριακής ζωής. Παλαιότερα όταν υπήρχε έντονο το στοιχείο της κοινωνικότητας ο περίβολος του ναού ήταν τόπος συγκέντρωσης των ενοριτών. Ο ναός είναι το δεύτερο σπίτι του πιστού. ’Οταν είναι βρέφος εκεί οδηγείται για τον σαραντισμό. Στο ναό λαμβάνει το άγιο Βάπτισμα. Εκεί στεφανώνεται και μοιράζεται τη χάρα του γάμου του με όλη την ενορία. Εκεί απολαμβάνει τις χαρές των μεγάλων γιορτινών ημερών. Στο ναό χαίρεται τη βάπτιση των παιδιών του. Εκεί μετέχει των ιερών μυστηρίων και λαμβάνει τη λυτρωτική χάρη του Θεού. Μέσα σε’αυτόν πηγαίνει να προσευχηθεί για τις δυσκολίες της ζωής και να αντλήσει δύναμη για την πορεία της ζωής του. Εκεί οδηγείται με το πέρας της επί γης ζωής του, για την εξόδιο ακολουθία του. Στο ναό θα αναπέμπονται εσαεί επιμνημόσυνες δεήσεις για αυτόν και για όλους τους κεκοιμημένους πιστούς.

Το κείμενο βασίζεται σε άρθρο της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας τη Ελλάδος που βρίσκεται στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη «Πορφυρογέννητος».